زبان‌ها و گویش‌های استان کرمانشاه

مجموعه‌زبان‌های کردی (بلو، ۳۲۷؛ مک‌کاروس، ۵۸۷) از زبان‌های ایرانی نو شمال‌غربیِ (هیگ، ۸؛ ویندفور، ۱۲) خانواده‌ی بزرگ زبان‌های هندواروپایی هستند. زبان‌های کردی را به سه شاخه‌ی شمالی، مرکزی و جنوبی تقسیم می‌کنند. در شاخه‌ی کردی جنوبی گویش‌های کرمانشاهی، کلهری، سنجابی، فیلی (لری پشت‌کوه) قرار می‌گیرد. (مک‌کاروس، ۵۸۷؛ باراک و بلو، ۱۷؛ بلو، ۳۲۸؛ رضایی باغ‌بیدی، ۱۸۱)

مرکز اصلی رواج گویش کرمانشاهی شهر کرمانشاه و برخی از روستاهای اطراف آن است. (رنجبر، ۳) شمار گویشوران کرمانشاهی به طور دقیق معلوم نیست اما بر اساس سرشماری نفوس و مسکن ۱۳۹۵ش/۲۰۱۶م شمار آنان را بین ۶۰۰ هزار تا یک میلیون نفر می‌توان تخمین زد. (نتایج …) با آنکه زادگاه کردی کرمانشاهی شهر کرمانشاه است اما مختص به سخن‌گویان خاصّ این منطقه نیست و نقش زبان میانجی را در مناطق جنوبی کردنشین بازی می‌کند (تحقیقات …). مرکز اصلی رواج گویش کلهری شهرستان گیلان‌غرب، اسلام‌آباد غرب و سرپل‌ذهاب است. مهاجرانی از این شهرستان‌ها در شهر کرمانشاه سکونت دارند. شمار گویشوران کلهری به طور دقیق معلوم نیست اما بر اساس سرشماری نفوس و مسکن ۱۳۹۵ش/۲۰۱۶م شمار انان را می‌توان بین ۱۸۰ هزار تا ۲۵۰ هزار نفر می‌توان تخمین زد. (نتایج …) مرکز اصلی رواج گویش سنجابی نیز دهستان سنجابی از بخش کوزران شهرستان کرمانشاه است. شمار گویشوران بومی دهستان و ساکنان در شهر کرمانشاه تقریباً ۲۰ هزار نفر است. (نتایج …) مرکز اصلی رواج گویش فیلی در استان ایلام است و در مناطق مرزی با استان ایلام به طور کاملاً پراکنده گویشورانی این گویش سکونت دارند. از دیگر لهجه‌های کردی جنوبی می‌توان به لهجه‌ی قصری اشاره کرد که از لهجه‌های گویش کرمانشاهی به شمار می‌آید. شمار گویشوران این لهجه بین ۲۰ هزار تا ۵۰ هزار نفر تخمین زده می‌شود. (نتایج …)

فارسی کرمانشاهی یکی از گویش‌های زبان فارسی است. مرکز اصلی رواج این گویش شهر کرمانشاه است. شمار گویشورانی که فارسی کرمانشاهی زبان مادری آنهاست به طور دقیق معلوم نیست اما بر اساس سرشماری نفوس و مسکن ۱۳۹۵ش/۲۰۱۶م شمار آنان را بین ۳۰۰ تا ۵۰۰ هزار نفر می‌توان تخمین زد. (نتایج …) کردان استان کرمانشاه نیز به هنگام تکلم به فارسی این گویش را به کار می‌برند. فارسی در شهر کرمانشاه سابقه‌ی دیرینه‌ای دارد چنان‌که یعقوبی در کتاب البلدان می‌نویسد: «و قرماسین مدینه جلیله القدر کثیره الأهل. أکثر أهلها العجم من الفرس و الأکراد» (یعقوبی، ۷۶) یعنی؛ «و کرمانشاه شهری‌ست جلیل‌القدر و پرجمعیت که بیشتر اهالی آن عجم‌اند، از پارسیان و کردها.». در کنگاور نیز لهجه‌ی دیگری از فارسی با نام فارسی کنگاور تکلم می‌شود که مشابهت‌های زیادی با فارسی کرمانشاهی دارد اما واژگان بسیاری نیز از لری وام گرفته است.

زبان گورانی یکی از زبان‌های شمال‌غربی خانواده‌ی زبان‌های ایرانی‌ است. گویش‌های هورامی لهون، هورامی تخت، کندوله‌ای، گورانی، باجلانی، کاکه‌ای از گویش‌های این زبان هستند. این زبان در استان‌های کرمانشاه و کردستان ایران و بخشی از اقلیم کردستان عراق تکلم می‌شود. هورامی لهون خود به دو لهجه‌ی شمالی و جنوبی تقسیم می‌شود که لهجه‌ی جنوبی در روستاهای داریان،  خانه‌گا، گرال، دشه و شهر پاوه در استان کرمانشاه و لهجه‌ی شمالی در بخش نوسود شهرستان پاوه به‌ویژه شهرهای نوسود و نودشه و در خاک کشور عراق نیز روستاهایی مانند ته‌ویله، پالانیا، سوسه‌کان، بیاره و … رواج دارد و نیز گویش هورامی تخت نیز در بخش اورامان شهرستان سروآباد و روستاهایی از شهرستان مریوان استان کردستان رواج دارد. زبان گورانی از سوی یونسکو به دلیل تعداد کم گویشوران آن در معرض خطر اعلام شده است. گویش کندوله‌ای یکی از گویش‌های زبان گورانی است. این گویش قرابت بسیاری با گویش اورامی (هورامی) دارد. این گویش در بخش کندوله‌ی شهرستان صحنه در استان کرمانشاه رواج دارد. شمار گویشوران ساکن در کندوله ۷ هزار نفر است و مهاجران به شهر کرمانشاه نیز حدود ۲۰ هزار نفر است (نتایج …). در میان گویشوران این گویش با نام «کنووله‌ی /kanulay/» شناخته می‌شود.

لکی یکی دیگر از زبان‌های استان کرمانشاه است که در شهرستان‌های هرسین، صحنه و کنگاور هم‌چنین در بخش‌ فیروزآباد و دهستان درود فرامان شهرستان کرمانشاه در حدود ۱۰۰ هزار گویشور دارد (نتایج …). در اثر مهاجرت‌های دهه‌ی هفتاد و هشتاد شمسی به شهر کرمانشاه اکنون جمعیتی حدود ۲۰۰ هزار نفر عمدتاً در حاشیه‌ی شهر کرمانشاه (عموماً در جعفرآباد، کیهان‌شهر، آریاشهر و …) از لک‌زبانان در شهر کرمانشاه سکونت دارند (نتایج …).

در شهرستان روانسر و جوانرود و بخش‌هایی از پاوه نیز کردی مرکزی عمدتاً گویش جافی رواج دارد.

از دیگر زبان‌های رایج در استان کرمانشاه می‌توان به لری اشاره کرد که در بخش‌هایی از شهرستان کنگاور تکلم می‌شود. در شهر سنقر و برخی از روستاهای اطراف آن نیز گویشی از ترکی اغوز جنوبی که با ترکی قشقایی مشابهت‌های زیادی دارد تکلم می‌شود که از کردی نیز در وام‌واژه‌ها بهره‌ی فراوانی برده است.

مآخذ: خرسند، ارسلان، «توصیف ساختمان فعل در لهجه‌ی کرماشانی»، زبان‌شناسی، تهران، ۱۳۶۷ش؛ دبیرمقدم، محمد، رده‌شناسی زبان‌های ایرانی جلد دوم، تهران: سمت، ۱۳۹۲ش؛ رضایی باغ‌بیدی، حسن، تاریخ زبان‌های ایرانی، تهران: مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۸۸ش؛ رنجبر چقاکبودی، وحید، دستور زبان کردی کرمانشاهی، کرمانشاه: طاق‌بستان، ۱۳۸۸ش؛ رنجبر چقاکبودی، وحید، دستور زبان کردی: گویش کرمانشاهی، تهران: هرمس، ۱۳۹۴ش؛ مرکز آمار ایران، نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن، جمعیت به تفکیک تقسیمات کشوری، ۱۳۹۵ش؛ یعقوبی، احمد بن اسحاق، البلدان، بیروت: دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۸م؛ و نیز:

Blau, Joyce , Le Kurde, In R. Schmitt (Ed.), Compendium Linguarum Iranicarum, pp. 327–۳۳۵, Wiesbaden: Dr. Ludwig Reichert Verlag., 1989; Blau, Joyce and Veysi Barak, Manuel de Kurde: Kurmanci, Paris: L’Harmattan, 2000; Haig, Geoffrey L. J., Alignment in Kurdish: a diachronic perspective, Kiel: Christian-Albrechts Uni., 2004; McCarus, Ernest N., KURDISH, In Gernot Windfuhr (Ed.), The Iranian Languages, pp. 587–۶۳۳, Oxon: